3.1 Het Beeld-snyders Kunst-kabinet, oeuvrecatalogus of modelboek?
De constatering dat het Beeld-snyders Kunst-kabinet een oeuvrecatalogus of monografisch kunstboek genoemd kan worden laat nog vragen open. Een daarvan is: waarom heeft Barend Graat Van Bossuits werk zo systematisch nagetekend als hij niet zelf van plan was om de tekeningen ooit uit te geven? Het antwoord is vermoedelijk dat hij de tekeningen voor eigen gebruik heeft gemaakt, als compendium van classicistische motieven vanuit verschillende gezichtshoeken ten behoeve van zijn historie- en decoratiewerk. Een duidelijk voorbeeld hiervan is het reeds genoemde reliëf De tijd ontdekt de waarheid [1], het enige dat Graat in verkort perspectief tekende, waarschijnlijk als voorstudie voor een door Houbraken beschreven ontwerptekening.1 Ook bij de lunetvorm van pl. XXVIII (Hercules en Omphale ) [2] kunnen wij ons afvragen of Van Bossuit inderdaad een reliëf in deze vorm heeft vervaardigd, of dat de tekening van Graat bedoeld was als ontwerp voor decoratiewerk.
Een tweede vraag is of de 27 weergaves uit een andere gezichtshoek (een kwart van de 96 gebruikte tekeningen) zouden zijn opgenomen in het Beeld-snyders Kunst-kabinet, als het boek uitsluitend als oeuvrecatalogus bedoeld zou zijn. De opname van deze tekeningen doet vermoeden dat uitgever Matthijs Pool niet alleen verzamelaars als doelgroep zag. Hij zal hebben geweten dat de beeldjes zelf tussen 1680 en 1727 al door vele kunstenaars waren gebruikt als inspiratiebronnen voor classicistische composities. Bij zijn uitgave zal hij daarom niet alleen hebben gedacht aan verzamelaars, maar ook aan kunstenaars en amateurtekenaars die hun collectie ‘modelboeken’ wilden uitbreiden.
1
Matthijs Pool naar Barend Graat naar Francis van Bossuit
De Tijd onthult de Waarheid, in verkort perspectief (pl. XX)
Den Haag, RKD – Netherlands Institute for Art History
2
Matthijs Pool naar Barend Graat naar Francis van Bossuit
Faun die denkt met Omphale te gaan treft Hercules die hem ruw tegen de grond werkt (pl. XXVIII)
Den Haag, RKD – Netherlands Institute for Art History
De combinatie van oeuvrecatalogus en modelboek in één is niet zo vreemd als het lijkt. Veel verzamelaars van de sculpturen, zoals initiatiefnemer van het Beeld-snyders Kunst-kabinet Jeronimus Tonneman en latere verzamelaars als Anna Maria Ebeling [3], Jan Snellen, Jan Jeronimusz de Bosch, Mathieu van Noort en Cornelis Ploos van Amstel, waren tevens zelf (amateur)tekenaars en het tekenen naar sculptuur was een vast onderdeel van de opleiding tot kunstenaar en van het onderricht op tekenacademies.2
De Romeinse prentnummers kregen vanaf 1769 in een aantal veilingcatalogi de functie van ‘opus-nummer’. 3 Op drie na bevatten alle onderschriften dezelfde aanduidingen voor het auteurschap van de prenten, tekeningen en sculpturen: M.P.S. (Matthijs Pool Sculpsit), B.G.D. (Barend Graat Delineavit) en F. van B.I. (Francis van Bossuit Invenit). De uitzonderingen zijn twee prenten (nrs. XXVI en LXXXVII [4-5]), die M.P.D (Matthijs Pool Delineavit) als onderschrift hebben en prent C, waarvan het onderschrift Jerôme Tonneman Del. luidt [6]. De onderschriften die betrekking hebben op de sculpturen zijn een aanduiding van de vorm, namelijk of het een beeld of reliëf is, en het materiaal: ivoor, palmhout of terracotta. De titels zullen zijn toegekend aan de tekeningen, aangezien de sculpturen zelf bij de samenstelling van het Beeld-snyders Kunst-kabinet in 1727 lang niet allemaal meer beschikbaar zullen zijn geweest. 4 Onder sommige prenten staat geen titel omdat het een variant betreft op de voorafgaande prent, hier wordt de gekozen invalshoek vermeld, zoals ‘Le même en raccourci’ (dezelfde in verkort perspectief) of ‘la même vue d’un autre coté’ (dezelfde van een andere kant gezien).
3
Jacob Ernst Marcus naar Charles Howard Hodges
Portret van Anna Maria Ebeling (1767-1812), 1817 gedateerd
Den Haag, RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis (Collectie Iconografisch Bureau)
4
Matthijs Pool naar toegeschreven aan Jan Ebbelaer
Apollo en Daphne (pl. XXVI)
Den Haag, RKD – Netherlands Institute for Art History
5
Matthijs Pool naar Francis van Bossuit
Portret van de kunstenaar Bonaventura van Overbeek (1660-1705; pl. LXXXVII)
Den Haag, RKD – Netherlands Institute for Art History
6
Matthijs Pool naar Jeronimus Tonneman naar Francis van Bossuit
Amor die zijn boog breekt (pl. C)
Den Haag, RKD – Netherlands Institute for Art History
Matthijs Pool heeft de prenten picturaal uitgevoerd. In plaats van een exacte weergave van volumes, maatverhoudingen en detaillering van de sculpturen heeft hij vooral aantrekkelijke voorstellingen willen bieden ten behoeve van schilderkunstige verwerking. Hierbij heeft hij zich mogelijk laten inspireren door de prenten in het boek Signorum veterum icones van Jan de Bisschop (1628-1679) uit 1668-1669, dat vele voorbeelden van klassieke beelden bevat en eveneens werd gebruikt als modelboek. De manier waarop Pool de contouren van de beelden en de schaduwen aanzet lijkt hiervan afgeleid, men vergelijke bijvoorbeeld prent LII Venus [7] uit het Beeld-snyders Kunst-kabinet met Venus en Amor [8] uit het boek van De Bisschop.
7
Matthijs Pool naar Barend Graat naar Francis van Bossuit
Venus en Amor (pl. LII)
Den Haag, RKD – Netherlands Institute for Art History
8
Jan de Bisschop naar Cornelis van Poelenburch
Venus en Amor, voor 1668
Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen
Pool was zich ervan bewust dat zijn schoonvader de tekeningen had gemaakt ten behoeve van zijn werk als (decoratie)schilder en hij verhaalt in Graats biografie dat deze aan huis een tekenacademie had waar kunstenaars naar model (en waarschijnlijk ook naar de Van Bossuit sculpturen) hebben getekend.5 Met het Beeld-snyders Kunst-kabinet gaf Pool in feite een schriftelijk vervolg aan het tekenonderricht van zijn schoonvader; de prenten in het Beeld-snyders Kunst-kabinet konden niet alleen lokaal maar ook internationaal als tekenvoorbeeld dienen. In welke mate het Beeld-snyders Kunst-kabinet door (amateur)tekenaars als zodanig ook daadwerkelijk is gebruikt is niet na te gaan.6
Het picturale karakter van de prenten heeft tot kritische recensies geleid. In enkele achttiende-eeuwse veilingcatalogi is in beschrijvingen van sculpturen met verwijzing naar een prentnummer uit het Beeld-snyders Kunst-kabinet wel opgemerkt dat de prent geen recht doet aan de sculptuur.7 In 1992 werd door Emke Elen-Clifford Kocq van Breugel de prent David en Batseba [9] vergeleken met de sculptuur [10] op gedetailleerdheid en precisie, waarbij de prent als verstard en proportioneel afwijkend werd beoordeeld.8
In het reeds genoemde essay Some object histories and the materiality of the sculptural object stelt Malcolm Baker, dat het picturale karakter van de prenten het onderscheid tussen de beelden en de reliëfs laat verdwijnen. De door Graat getekende wolken, ter aanduiding van het voor plafondschilderingen gekozen verkorte perspectief, zouden het materiële karakter van de sculpturen teniet doen.9 De twee enige nog bekende, in 2009 gepubliceerde tekeningen van Barend Graat voor het Beeld-snyders Kunst-kabinet [11-12] geven de sculpturen heel precies en subtiel weer, waaruit blijkt dat het Pools keuze is geweest om Graats tekeningen niet naar de letter te graveren maar naar de geest.10
De kritiek komt voort uit het vergelijken van de prenten met de sculpturen, waarbij het Beeld-snyders Kunst-kabinet eenzijdig wordt beschouwd als een oeuvrecatalogus en niet als inspiratiebron voor kunstenaars. Het Beeld-snyders Kunst-kabinet is in de loop der tijd kennelijk beide functies blijven vervullen: het beleefde zowel als monografisch kunstboek als in zijn functie van modelboek een heruitgave.11
9
Matthijs Pool naar Barend Graat naar Francis van Bossuit
David bespiedt Batseba bij haar toilet (2 Samuel 11:1-2)
Den Haag, RKD – Netherlands Institute for Art History
10
Francis van Bossuit
Het toilet van Batseba; in de achtergrond David op het balkon, ca. 1680-1692
Londen (Engeland), Wallace Collection, inv./cat.nr. S263
11
Barend Graat naar Francis van Bossuit
Lot en zijn dochters, na ca. 1682
Wenen, Graphische Sammlung Albertina, inv./cat.nr. 9913
12
Barend Graat naar Francis van Bossuit
De dode Christus beweend door een engel, 1693
Amsterdam, Rijksprentenkabinet, inv./cat.nr. RP-T-1922-44
Notes
1 A. Houbraken, Groote schouburgh der Nederlandsche konstschilders en konstschilderessen. Amsterdam (A. Houbraken en wed.) 1719-1721, dl. II (1719), p. 206-207: ‘in het midden zit de Waarheit die door den Tyd ontdekt wort’.
2 Modelboeken bestonden uit prenten waar kunstenaars specifieke motieven uit konden putten. Tekenboeken, didactische prentreeksen die vanaf de 16de eeuw werden gepubliceerd in de Nederlanden, Frankrijk, Duitsland en Italië, waren bedoeld voor de beginnende kunstenaar die daarmee het opzetten van figuren, dieren en composities kon oefenen; anders dan in traktaten gebeurde dit voornamelijk met visuele middelen. In de praktijk zijn ook de tekenboeken veel als modelboek gebruikt, zie hierover J. Bolten, Method and practice: Dutch and Flemish drawing books 1600-1750, Landau 1985.
3 Veiling graaf Johan Hendrik, heer van Wassenaer Obdam, Amsterdam (Posthumus), 25 oktober 1769 (Lugt 1784).
4 Op de twee bekende tekeningen van de sculpturen door Barend Graat (RKDimages 217394 en 217445) zijn geen titels vermeld. Hoe de reconstructie van titels en materialen in 1727 heeft plaatsgevonden is onbekend.
5 Het huis van Barend Graat is het huidige Leidsegracht nr. 10.
6 Er is één nauwkeurige, geschilderde navolging van een prent bekend: in 1756 heeft decoratieschilder Jurriaan Buttner (?-1767) zich voor een schoorsteenstuk duidelijk gebaseerd op prent XX, De Tijd ontdekt de waarheid.
7 Veiling graaf Johan Hendrik, heer van Wassenaer Obdam, Amsterdam (Posthumus), 25 oktober 1769 (Lugt 1784), p. 80, nr. 9, ‘L’Histoire de Susanne, avec les deux Veillards’; veiling Bisschop, Rotterdam (Constant et fils), 15 juli 1771 (Lugt 1945), nr. 177, ‘De Historie van Susanna met de Ouden’.
8 E. Elen-Clifford Kocq van Breugel, ‘Sculpturen van Francis Bossuit getekend door Willem van Mieris’, Delineavit et Sculpsit nr. 8, oktober 1992, p. 12-24, p. 14, 15, 17, 18.
9 M. Baker, ‘Some object histories and the materiality of the sculptural object’, in: Stephen Melville (red.), The lure of the object, Williamstown 2005 ), p. 124. Baker koos als voorbeeld prent nr. LXXIX (kwnr. 215704), Beeld van een vrouw gezien van de andere kant in verkort perspectief. Deze sculptuur is door Graat in zes verschillende standen getekend.
10 M. van der Hut, 'Tekeningen van Barend Graat naar de sculpturen van Francis van Bossuit’, Delineavit et Sculpsit nr. 32 (juli 2009), p. 37-41.
11 Deze heruitgaves, uit respectievelijk 1829 en 1830, komen ter sprake in de volgende paragraaf. De prenten van Pool naar de verkort uitgevoerde tekeningen van Graat worden zelfs tegenwoordig nog als tekenvoorbeelden gebruikt, op Figure-drawings.blogspot.nl.