3.2 De geschiedenis van het Beeld-snyders Kunst-kabinet
De eerste oplage van het Beeld-snyders Kunst-kabinet in 1727 bedroeg vermoedelijk niet meer dan 150 à 200 exemplaren. Dit valt af te leiden uit de nog behoorlijke kwaliteit van de platen in de drukken van 1829 en 1830. Het is de vraag hoeveel van deze oplage zich in 1740, het jaar waarin uitgever Matthijs Pool overleed, nog onverkocht in de drukkerij bevond. Helaas zijn van zijn veilingcatalogus uit 1740 geen exemplaren bekend.1 Na het overlijden van zijn weduwe Geertruyd Graat, de dochter van Barend, op 18 januari 1744, is het restant opgekocht door drukker Steven van Esveldt (werkzaam in Amsterdam van 1735 tot 1776). Dit blijkt uit een in april 1744 verschenen bericht in de Boekzael der geleerde Waerelt waarin de overgebleven exemplaren (volgens hem weinig in getal) van het Beeld-snyders Kunst-kabinet in groot quarto te koop worden aangeboden.2 Ze waren voorheen voor 9 gulden, ongebonden, verkocht, en werden nu voor 3 gulden aangeboden.
In 1829 werd in hetzelfde periodiek in een Berigt door uitgever Noman (Zaltbommel)3 een tweede druk van het Beeld-snyders Kunst-kabinet aangekondigd waarop liefhebbers konden intekenen.4 Noman beschikte blijkbaar over de koperplaten waarmee Matthijs Pool het Beeld-snyders Kunst-kabinet in 1727 had gedrukt. In 1830 verscheen bij dezelfde uitgeverij een titeluitgave, zonder de inleidende teksten, als Groot teekenboek voor de gevorderde jeugd. Bestaande in verschillende menschen- en zinnebeelden van onderscheidene goden en godinnen. In 90 fraaije kunstplaten, waarmee vermoedelijk werd geprobeerd een ander publiek te bereiken.5
De eigenaren van exemplaren van het Beeld-snyders Kunst-kabinet zijn niet allemaal in kaart te brengen, maar onder hen vinden we een aantal verzamelaars van het werk van Van Bossuit. Jeronimus Tonneman heeft uiteraard in 1727 een exemplaar ontvangen, dat in zijn veilingcatalogus van 1754 op p. 120 onder nr. 13 wordt omschreven als Konst Cabinet, door Francis, in dito band (verkocht voor ‘19-15’; het voorafgaande betrof Het konstrijk Teekenboek van Ab. Bloemaert [...] in een Root Turx Leere Band, met goud op snee, verkocht voor ‘24-10’). In 1800 blijkt dat ook verzamelaar Cornelis Ploos van Amstel (in dit groepsportret geheel links) een exemplaar heeft bezeten, in zijn veilingcatalogus vermeld onder de gebonden prentwerken op p. 205, nr. 45 als ‘Beeldsnyders Kunst-Kabinet; door F. van Bossuit geteekend, en in ’t koper gebracht door B. Graat en M. Pool, in hoornen band’. Bij jurist en amateurkunstenaar Mathieu van Noort uit Leiden staat onder nr. 20 van de ‘boeken de kunst betreffende’ in zijn veilingcatalogus van 29 april 1845: ‘F. van Bossuit, Cabinet de Sculpture’. In de veilingcatalogi van graaf Johan Hendrik, heer van Wassenaer (1769), Jan Bisschop (1771), Arnout Vosmaer (1800) en Anna Maria Ebeling (1817) wordt steeds verwezen naar de prentnummers, waaruit kan worden geconcludeerd dat zijzelf of de samensteller van de catalogus het Beeld-snyders Kunst-kabinet bezaten. Ook de bekende literator Willem Bilderdijk bezat een Beeld-snyders Kunst-kabinet, zoals blijkt uit de veilingcatalogus van zijn nalatenschap van 1832.6 Het exemplaar van verzamelaar Jan Snellen is in 1883, samen met twee reliëfs van Francis [2-3], geschonken aan het Rijksmuseum.7
In een aantal gevallen kon een vroegere eigenaar worden geïdentificeerd doordat deze zijn naam in de prentbundel schreef. Dit geldt bijvoorbeeld voor een tweede exemplaar in de bibliotheek van het Rijksmuseum, dat toebehoorde aan baron Van Utenhove van Heemstede, voor het exemplaar in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam (Jonkheer J.J. Storm van 's Gravesande)8 en voor dat in de Universiteitsbibliotheek Nijmegen (afkomstig van de kunstschilder Henri van der Waals).9
Ook in het buitenland kunnen al vroeg exemplaren zijn verspreid; de bundel is immers uitgegeven met drietalige biografieën en Franse onderschriften bij de prenten en mogelijk aan die buitenlandse verzamelaars aangeboden die ook veilingcatalogi kregen toegestuurd. In 1753 komt een exemplaar voor in de inventaris van de Engelse diplomaat en kunstverzamelaar Sir Andrew Fountaine die in 1705 de Republiek bezocht en in 1714 op reis door Europa schilderijen en sculpturen kocht, zowel voor zichzelf als voor Henry Herberth, 9th Earl of Pembroke.10 Volgens een catalogus uit 1813 bevond zich destijds ook al een exemplaar in het British Museum, Londen (nu British Library).
1
Jacob Maurer
Portret van Cornelis Ploos van Amstel (1726-1798) met enkele kunstliefhebbers, 1764 gedateerd
Petworth (Engeland), Petworth House, inv./cat.nr. P254
2
Francis van Bossuit
Venus en de stervende Adonis, ca. 1680-1692
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. BK-NM-2931
3
toegeschreven aan Francis van Bossuit
Luitspelende vrouw: allegorie op de muziek, ca. 1680-1692
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. BK-NM-2933
Notes
1 Van de veiling in 1740 (Lugt 532: 43 schilderijen, 16 tekeningen, 14 prenten, 178 prentwerken en -bundels, 34 koperplaten) zijn geen advertenties gevonden, maar in 1744 na het overlijden van Geertruyd Graat wordt in de 's Gravenhaegse courant van 17 februari 1744 en de Amsterdamse Courant van 26 maart 1744 deze advertentie geplaatst: ‘Men zal op Maendag den 13 April 1744, te Amsterdam ten Huyze van den Overleedene op de Leydse-gragt, tussen de Heeren- en Keyzersgragten, verkopen, een uytmuntende party PRENTEN, waer onder een extra beroemd Werk van Rembrant is, als meede Konstige uyt-voerige TEEKENINGEN, Gebondene Werken, Gesneedene Kopere Konst-Plaeten, en eenige fraeye Schilderyen: Alles, nagelaten door M. Pool in zyn Leven beroemd Liefhebber en voornaem Plaetsnyder. Waer van de Catalogus tyds te bekomen zal zyn in het Sterfhuys, en by J. Carpi, Konst-Schilder’.
2 Maendelyke uittreksels of de Boekzael der geleerde Waerelt was een tweemaandelijks tijdschrift, gesticht in 1692 door Petrus Rabus, leraar te Rotterdam en heeft bestaan tot 1865. Advertentie op p. 465-466 van jaargang 1829.
3 De familie-uitgeverij en drukkerij Noman in Zalbommel was gespecialiseerd in prenten en schoolboeken, en in het herdrukken van oude werken met de opgekochte oorspronkelijke houtblokken en koperplaten.
4 Advertentietekst: ‘Een tweede vernieuwde goedkope uitgave van het Beeldsnijders en Schilders Kunstkabinet. Door den vermaarden beeldsnijder Francis van Bossuit in ivoor gesneden en geboetseerd. In het koper gebragt naar de teekeningen van Barent Graat; door Mattys Pool. Met het leven van Francis van Bossuit en Barent Graat, in drie verschillende Talen, als Nederlandsche, Fransche en Engelsche. Dit werk bestond in 103 fraaye koperen platen, in groot quarto, gedrukt op extra best velijnpost en zwaar velijn teekenpapier, en in eenen netten halven Engelschen band gebonden. De prijs is bij inteekening 7,25, op zwaar vel 8, 25. Buiten inteekening 8,70, op zwaar vel 10,25. NB de eerste uitgave heeft gekost 28,-’. Intekening kon plaatsvinden bij 22 met name genoemde boekhandelaren, verspreid over het hele land, waar exemplaren ter inzage zouden liggen en ook bij Noman in Zaltbommel tot 20 september 1829. Hetzelfde bericht verscheen in de ‘Algemene Konst- en letterbode’ van het jaar 1829, p. 144. Dit weekblad, dat in 1788 werd opgericht door P. Loosjes en voortgezet door zijn zoon Adriaan en kleinzoon Vincent, wijdde zich aan wetenschap en kritiek.
5 Een exemplaar van het Groot teekenboek voor de gevorderde jeugd. Bestaande in verschillende menschen- en zinnebeelden van onderscheidene goden en godinnen. In 90 fraaije kunstplaten is aanwezig in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, signaturen: UBM: 1186 E59 en UBM: 681 B36.
6 Verzameling Willem Bilderdijk, veiling Amsterdam (Immerzeel), 6-9 augustus 1832 (Lugt 13070), p. 13, nr. 117: ‘Barend Graat, Groot teekenboek voor de gevorderde jeugd, in 90 kunstpl.’; bron: P. Knolle, ‘De Amsterdamse stadstekenacademie, een 18de-eeuwse "oefenschool" voor modeltekenaars. Met een lijst van redevoeringen’, Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 30 (1979), p. 1-41; p. 32 en noot 15.
7 R.J.A. te Rijdt, ‘Een ‘nieuw’ portret van een ‘nieuwe’ verzamelaar van kunst en naturaliën: Jan Snellen geportretteerd door Aert Schouman in 1746’, Oud Holland 111 (1997), p. 22-53 , p. 44.
8 Vermoedelijk: Jacob Johan Storm van 's Gravesande (1799-1871), ambtenaar. Een interessantere kandidaat is Jacob Jan Julius (1824-1900), naast ambtenaar ook schilder en beeldhouwer, maar deze heeft drie initialen en het lijkt onlogisch dat hij op zo'n jonge leeftijd een voor hem interessant boek zou weggeven.
9 Volgens opgave van de bibliotheken waar deze exemplaren zich bevinden gaat het om de eerste druk van het Beeld-snyders Kunst-kabinet uit 1727 en niet om de tweede druk uit 1829.
10 M. Baker, ‘Francis van Bossuit, Böttger stoneware and the Judith Reliefs’, in: R. Kahsnitz en P. Volk (red.), Skulptur in Süddeutschland. Festschrift für Alfred Schädler, München 1998, p. 281-294; p. 291 en noot 30.