RKD STUDIES

De inspirerende werking van Van Bossuits sculpturen op de composities van de Hollandse kunstenaars van rond 1700 vindt haar oorsprong in het netwerk rond de verzamelaarster Petronella de la Court, die behalve eigenaar van zeventien sculpturen ook de mecenas was van Willem en Jan van Mieris, en aan Barend Graat opdracht gaf tot het schilderen van vijf familieportretten.¹ Graat begon waarschijnlijk met het natekenen van de sculpturen van Francis in de jaren 1680. Het lijkt waarschijnlijk dat hij direct met de beeldsnijder in contact stond, aangezien hij diens portret heeft geschilderd, zoals blijkt uit een prent in het Beeld-snyders Kunst-kabinet naar het nu onbekende schilderij [1].

Graat hield in zijn huis aan de Amsterdamse Leidsegracht (het huidige nr. 8) een tekenacademie, waaraan volgens Houbraken gedurende vijftien jaar zo’n twintig schilders deelnamen.² Mogelijk tekenden de deelnemers hier niet alleen naar model, maar ook naar Van Bossuits sculpturen.³ Het is denkbaar dat de beeldsnijder zelf deelnam aan de bijeenkomsten, zijn werk ter beschikking stelde en onderricht gaf in het tekenen naar sculptuur, waarin hij zelf zeer ervaren zal zijn geweest.⁴ Graats academie wordt genoemd als voorloopster van de stadstekenacademie, die in 1708 werd gevestigd in de Leidse Poort.⁵ Een aanwijzing voor deze continuïteit is een tussen 1764 en 1768 te dateren tekening (nu alleen nog bekend als prent) van Reinier Vinkeles (1741-1816) van een model, dat daar poseerde in de houding van Van Bossuits Mars.⁶ Mogelijk waren een afgietsel van de Mars of tekeningen naar het beeld als studiemateriaal op de academie aanwezig.

1
Matthijs Pool naar Barend Graat
Portret van de beeldsnijder Francis van Bossuit (1635-1692) (pl. III)
Den Haag, RKD – Netherlands Institute for Art History

Barend Graat stond ook bekend als decoratieschilder.⁷ Gezien de classicistische mode in de kunst rond 1700 is het niet verwonderlijk, dat de sculpturen van Van Bossuit herkenbaar zijn in Graats decoratiewerk. Van Bossuits De tijd ontdekt de waarheid (prent XIX) [2] is in het Beeld-snyders Kunst-kabinet het enige reliëf, dat ook in verkort perspectief is weergegeven [3]. Mogelijk heeft Graat zijn (nu onbekende) tekening naar dit reliëf in verkort perspectief gebruikt als voorstudie voor een door Houbraken beschreven, maar uiteindelijk nooit uitgevoerd ontwerp voor een schildering ‘tegen de muur over de glazen van de pleitkamer’ in het stadhuis van Amsterdam.⁸ Graats schoorsteenstuk De bruiloft van Bacchus en Ariadne [4] uit 1682, afkomstig uit het huis van koopman Jan Agges (ca. 1639-1701) aan de Amsterdamse IJgracht, bevat (links in de achtergrond) het vroegst bekende voorbeeld van een door ‘mr. Francis’ geïnspireerd motief, Silenus op zijn ezel [5].

2
Matthijs Pool naar Barend Graat naar Francis van Bossuit
De Tijd onthult de Waarheid (pl. XIX)
Den Haag, RKD – Netherlands Institute for Art History

4
Barend Graat
De bruiloft van Bacchus en Ariadne, 1682 gedateerd
Genève, Musée d'Art et d'Histoire de Genève, inv./cat.nr. 1825-0008

3
Matthijs Pool naar Barend Graat naar Francis van Bossuit
De Tijd onthult de Waarheid, in verkort perspectief (pl. XX)
Den Haag, RKD – Netherlands Institute for Art History

5
Francis van Bossuit
Silenus op zijn ezel ondersteund door twee saters, ca. 1680-1692
Londen (Engeland), particuliere collectie Innocenti Collection

Verder blijken in een vijfdelig decoratieprogramma met zinnebeeldige figuren, rond 1703 uitgevoerd in een ‘galderye’ in Herengracht 180, de Wellust [6-7], Hoogmoed [9-10] en Rede [10-11] geïnspireerd te zijn door beelden van Van Bossuit.⁹

Het schilderij Pandora [12] is 1676 gedateerd. De signatuur is verloren gegaan. Als we aannemen dat Francis van Bossuit rond 1680 in Amsterdam is gearriveerd, dan zijn er verschillende verklaringen denkbaar voor de gelijkenis van Graats Pandora met bijvoorbeeld prent XCIX, Meisje met hondje of Allegorie op de deugd [13]. Enerzijds is het mogelijk dat er reeds voor Van Bossuits aankomst werk van zijn hand in Amsterdam circuleerde en dat de populariteit hiervan als het ware de weg heeft bereid voor zijn komst. Anderzijds bestond in het vierde kwart van de zeventiende eeuw onder verzamelaars een voorkeur voor dergelijke composities en kan Graat in 1676 zijn inspiratie voor deze classicistisch vormgegeven voorstelling ook elders hebben opgedaan. Pandora houdt een zilveren kan van Adam van Vianen uit 1614 vast (Amsterdam, Rijksmuseum) [13] die hier fungeert als ‘Doos van Pandora’.¹⁰

12
Barend Graat
Pandora, 1676 gedateerd
Amsterdam, Rijksmuseum

13
Matthijs Pool naar Barend Graat naar Francis van Bossuit
Meisje dat met een hondje speelt (allegorie op de Trouw) (pl. XCIX)
Den Haag, RKD – Netherlands Institute for Art History

14
Adam van Vianen
Kan met deksel, 1614 gedateerd
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. BK-1976-75

Waarschijnlijk heeft de schilder Nicolaes Verkolje (1673-1746) zich laten inspireren door een alleen uit de veiling van zijn nalatenschap bekend kunstboek met tekeningen naar de ivoren van Van Bossuit door Barend Graat.¹¹ Hij heeft motieven van Francis verwerkt in vier schilderijen. Zo is zijn Ontvoering van Proserpina gebaseerd op het reliëf met de Sabijnse Maagdenroof [15]. Het reliëf [16] is wel bewaard gebleven, maar komt in tegenstelling tot een vergelijkbaar stuk met hetzelfde onderwerp [17] niet voor in het Beeld-snyders Kunst-kabinet.¹² Dit is niet onlogisch wanneer we aannemen dat Graats tekening in Verkoljes bezit was, en dus geen deel uitmaakte van de reeks in Tonnemans verzameling die voor de prenten is gebruikt.

15
en Jan van Huijsum Nicolaas Verkolje
De roof van Proserpina
Apsley House (Londen), Wellington Museum

16
toegeschreven aan Francis van Bossuit naar Pietro da Cortona
De Sabijnse Maagdenroof
Whereabouts unknown

17
Francis van Bossuit
De Sabijnse Maagdenroof, ca. 1680-1692
Wiesbaden, particuliere collectie Reiner Winkler

Lot en zijn twee dochters [18], een van de slechts twee tekeningen door Graat naar Van Bossuit die bewaard zijn gebleven, is eigenlijk een opgewerkte tegendruk. Dit roept de vraag op in hoeverre Tonneman en Verkolje tegendrukken of originelen van elkaars Graat-tekeningen in bezit hadden en biedt een verklaring voor het feit dat sommige prenten in het Beeld-snyders Kunst-kabinet in dezelfde richting als de sculptuur zijn, maar andere spiegelbeeldig.¹³

18
Barend Graat naar Francis van Bossuit
Lot en zijn dochters, na ca. 1682
Wenen, Graphische Sammlung Albertina, inv./cat.nr. 9913