RKD STUDIES

Over de tekeningen en schilderijen van Willem van Mieris (1662-1747) [1] naar motieven van Francis van Bossuit werd al veel gepubliceerd. Aanvankelijk ging de interesse vooral uit naar de identificatie van tekeningen van Van Mieris met behulp van het Beeld-snyders Kunst-kabinet.¹ In 2008 werden deze bladen en de eraan verwante schilderijen van Van Mieris door Junko Aono geanalyseerd op basis van het destijds modieuze classicisme.²

Zij refereert hierbij aan het Groot Schilderboek (1707), waarin Gerard de Lairesse schilders aanspoorde hun figuren een voornamere houding te geven en historiestukken in een gepaste (classicistische) stijl uit te voeren, en geeft voorbeelden van schilderijen waarop houdingen en gebaren van vrouwelijke figuren aan Van Bossuit zijn ontleend, bijvoorbeeld aan Batseba [2] en Galathea (alleen nog bekend door de prent) [7].³ De eerste is herkenbaar in De luitspeelster (Londen, Wallace Collection [3], met in de nissen op de achtergrond bovendien twee beelden die veel weg hebben van de Venus [5] en Mars [6] ) en ook in de Galante figuren in een interieur (Londen, Royal Collection) [4], met op de achtergrond in een nis een beeld van een klassieke figuur en daaronder een reliëf met spelende putti. ⁴ Verder lijkt de verkoopster rechts in De Marktstal (Cambridge, Fitzwilliam Museum) [8] gebaseerd op de Galathea.

2
Francis van Bossuit
Het toilet van Batseba; in de achtergrond David op het balkon, ca. 1680-1692
Londen (Engeland), Wallace Collection, inv./cat.nr. S263

Met het opnemen in zijn vocabulaire van dit soort moduleringen incorporeerde Van Mieris het classicisme in zijn stijl. ⁵ Aono noemt ook voorbeelden van het deftige en elegante classicisme bij andere schilders, zoals Nicolaes Verkolje (1673-1746) [9] en Pieter van der Werff (1665-1722) [10], die waarschijnlijk niet direct naar beelden van Van Bossuit getekend hebben, maar het classicistische werk van Barend Graat en Willem van Mieris goed hebben gekend.

Willem van Mieris vroegst bekende gedateerde tekening naar Van Bossuit is van 1683, de laatste uit 1733. ⁶ Dit is ongeveer de periode waarin hij tenminste zeventig tekeningen en schilderijen met Van Bossuit-motieven heeft vervaardigd. Deze heeft hij op verschillende manieren in zijn genre- en historiestukken verwerkt. Een aantal keren heeft hij (gedeelten van) composities van Van Bossuit geïncorporeerd in genrestukjes, bijvoorbeeld als trompe-l’oeuil-friezen onder de toonbank van een winkel en onder een Vrolijke drinker die teruggaan op De Triomf van Bacchus [11-13]. Het toepasselijke reliëf in De Trompettist [15] is gebaseerd op Silenus op zijn ezel ondersteund door twee satyrs [14]. In De drinker [16] verwerkte hij (rechts aan de wand) een fragment van de Sabijnse Maagdenroof [17]. ⁷

11
Matthijs Pool naar Barend Graat naar Francis van Bossuit
De triomf van Bacchus (pl. XXX)
Den Haag, RKD – Netherlands Institute for Art History

12
Willem van Mieris
De poelier, 1733 gedateerd
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. SK-A-264

13
Willem van Mieris
Vioolspeler en schenkster in een vensteropening, 1699 gedateerd
Dresden, Staatliche Kunstsammlungen Dresden - Gemäldegalerie Alte Meister, inv./cat.nr. 1768

14
Francis van Bossuit
Silenus op zijn ezel ondersteund door twee saters, ca. 1680-1692
Londen (Engeland), particuliere collectie Innocenti Collection

15
Willem van Mieris
Trompettist in een verster, 1700 gedateerd
Dresden, Staatliche Kunstsammlungen Dresden - Gemäldegalerie Alte Meister, inv./cat.nr. gal.nr. 1769

16
Willem van Mieris
De drinker, 1706 gedateerd
Leiden, Museum De Lakenhal, inv./cat.nr. 1202

17
Francis van Bossuit
De Sabijnse Maagdenroof, ca. 1680-1692
Wiesbaden, particuliere collectie Reiner Winkler

Voor zijn historiestukken heeft Van Mieris enkele van Van Bossuits (half)figuren uitgewerkt en aan hem ontleende toepasselijke reliëfs op de achtergrond geplaatst. Lucretia ([18], vergelijk onder andere gelaat en kleding) vertolkt haar rol in Tarquinius en Lucretia zowel op een tekening [19] als in een schilderij [20], waarop het thema van de verkrachting wordt benadrukt door, wederom, het gedeeltelijke reliëf met de Sabijnse Maagdenroof [17] in de achtergrond.

18
Francis van Bossuit
De zelfmoord van Lucretia, ca. 1680-1690
Jutphaas, particuliere collectie Justine Jeannette Gertrude (jonkvrouw) Rutgers van Rozenburg

19
Willem van Mieris
Tarquinius bedreigt Lucretia, ca. 1700-1710
Amsterdam, Rijksprentenkabinet, inv./cat.nr. RP-T-1957-331

20
toegeschreven aan Willem van Mieris
De verkrachting van Lucretia door Sextus Tarquinius
Birmingham (Groot-Brittannië), particuliere collectie John Doherty

Lucretia’s pendant Cleopatra [21] is te herkennen op het schilderij De dood van Cleopatra [22] en in een tekening met hetzelfde onderwerp [23]. ⁸

De figuur van Odysseus [24-25] modelleerde Van Mieris in zijn schilderijen met Odysseus en Circe vermoedelijk naar het beeld Mars [5].

In de jaren negentig van de zeventiende eeuw schilderde Willem van Mieris een twintigtal voorstellingen met ‘sapverven’ op perkament. ⁹ Twee hiervan, Perseus en Andromeda [26] en Susanna en de Ouderlingen [27], gaan terug op sculpturen van Francis¹⁰ terwijl drie andere, alleen uit veilingcatalogi bekende bladen, op basis van hun titels eveneens met sculpturen van Van Bossuit kunnen worden geïdentificeerd.¹¹ Een aantal van deze gekleurde tekeningen was tot 1707 in het bezit van Petronella de la Court en kwam later in handen van Jonas Witsen IV (1733-1788).¹² Van Mieris tekende naar sculpturen in de verzamelingen van Petronella de la Court en Anthony Grill maar ook naar andere, nu ongeïdentificeerde stukken. Het is de vraag waar hij deze kon zien. Bezat hij kopieën of zelfs originelen, tekende hij ze na op Graats academie, of stond hij in contact met ons onbekende eigenaren? Het is bekend dat Willem van Mieris veel pleisterbeelden bezat die hij ook in de Leidse tekenacademie gebruikte.¹³

26
Willem van Mieris
Perseus en Andromeda, 1691 gedateerd
Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen

De atelierpraktijk van de familie Van Mieris toont hoe Van Bossuits motieven een rol hebben gespeeld bij de verspreiding van de classicistische vormentaal. Al voor zijn broer Willem had Jan van Mieris (1660-1690) rond 1684 het beeld Mars [5] tot de figuur van Odysseus getransformeerd in zijn schilderij Odysseus en Circe [28].¹⁴ Van Bossuits Mars is een variant op het beeldje dat de Pictura van vader Frans van Mieris [29] in haar armen houdt en dat eigendom was van de familie Van Mieris.¹⁵

Een tot voor kort onbekende leerling van Willem van Mieris, Abraham Alensoon (1687-1758), tekende een Flora [30] waarbij hij een Cupido afbeeldde, zoals zijn leermeester de Boogbrekende Cupido [31] toevoegde aan zijn tekening van Venus of Galathea [32].

Deze Flora is niet bekend uit het Beeld-snyders Kunst-Kabinet, waarin wel twee andere Flora-beeldjes zijn opgenomen (RKDimages 215695 en 215698). De tekening, met name de draperie, is in de stijl van Willem van Mieris en de weergave van de sculptuur wijst duidelijk in de richting van Francis van Bossuit. Alensoon was waarschijnlijk amateurkunstenaar, voor of tijdens zijn bestuurlijke carrière die hem tot op het pluche van het Leidse stadsbestuur bracht.¹⁶

29
Frans van Mieris (I)
Allegorie van de schilderkunst, 1661 gedateerd
Los Angeles (Californië), Malibu (Californië), J. Paul Getty Museum, inv./cat.nr. 82.PC.136

31
Matthijs Pool naar Jeronimus Tonneman naar Francis van Bossuit
Amor die zijn boog breekt (pl. C)
Den Haag, RKD – Netherlands Institute for Art History

Van Mieris’ dillettante leerling Catharina Backer (1689-1766), getrouwd met Allard de la Court en schoondochter van Pieter de la Court van der Voort, maakte een reeks tekeningen naar Van Bossuits Cleopatra, Andromeda, David met het hoofd van Goliath, Leda en de Zwaan en Venus en Cupido [33-37]; haar broer Cornelis Backer (1693-1775) kopieerde de Sabijnse Maagdenroof [38].¹⁷

Haar vader Willem Backer (1656-1731) bezat gegoten kopieën van het werk van Francis van Bossuit. Catharina’s tekeningen onthullen mogelijk welke ‘schoone gegooten platen van Francis’ zich in lade N van zijn verzamelkabinet bevonden. Haar echtgenoot Allard de la Court kocht deze afgietsels in 1731 op de veiling van zijn schoonvader.¹⁸

Aan het werk van Van Mieris’ leerling Hiëronymus van der Mij (1687-1761)[39-41] is te zien, dat ook deze het werk van Francis kende. Hij heeft tenminste één reliëf door Van Bossuit in zijn bezit gehad en zijn veilingcatalogus vermeldt veel pleisterbeelden, waaronder vermoedelijk afgietsels geweest zullen zijn.¹⁹

39
Hieronymus van der Mij
Danaë ontvangt Jupiter in de gedaante van een regen van goud (Ovidius, Metamorfosen 4:611)
Brussel, kunsthandel Arthur De Heuvel

40
Hieronymus van der Mij
Venus en Cupido

41
Hieronymus van der Mij
De jonge Bacchus geeft brood aan twee kinderen die spelen met een bok
Keulen, kunsthandel Gemälde-Galerie Abels

Zowel Willem van Mieris als zijn voorbeeld Francis van Bossuit hebben dezelfde figuren en motieven herhaaldelijk en op verschillende manieren toegepast. Van het reliëf Lot en zijn dochters bestaan bijvoorbeeld tenminste drie versies [42-44], wat de samensteller van de veilingcatalogus van Aernout Vosmaer (1800) over zijn exemplaar [44] deed opmerken ‘Dit verschilt van No 12 by Pool, doch Francis heeft dezelfde onderwerpen meermalen, en dan altyd met veranderingen gemaakt’.²⁰

42
toegeschreven aan Francis van Bossuit
Lot en zijn dochters
Parijs, kunsthandel Galerie André Lemaire-Albéric Froissart

Naar Vosmaers versie van Lot en zijn dochters bestaat een tekening van Willem van Mieris , die ook het middelste reliëf kopieerde [44-45]. Een schilderij [47] en weer een tekening [48] zijn varianten door Van Mieris of gaan terug op nog een ander, nu onbekend, reliëf. Van Mieris heeft de houding van de rechter dochter opnieuw gebruikt voor zijn Studie van een schaars geklede vrouw], een voorstudie voor de tekening Het Bad van Diana [49]. Een andere variant op de compositie is de Liefde overwint alles [50] en op een schilderij verbeelden wederom vergelijkbare vrouwfiguren het thema Diana en Callisto [51].

Ook Van Bossuit transfereerde figuren van het ene thema naar het andere: een knielende nympf die Callisto ondersteunt (prent XXVII, [52]) verschijnt opnieuw als dochter van Lot [53]. De Dianafiguur is sterk verwant aan De waarheid (prent XIX, [54]), die weer veel gelijkenis vertoont met de belaagde Suzanna [55].